Na jednoj strani relativizacija uloge Rusije, na drugoj ruska odgovornost.
„Specijalna vojna operacija“ kvalifikacija je koju koriste mediji u Republici Srpskoj referišući se pretežno na ruske izvore. Istovremeno, mediji u Federaciji BiH rat u Ukrajini opisuju kao „agresiju na Ukrajinu“ i „rusku invaziju“.
Karakterizacija rata u Ukrajini, kontekst i fokus izvještavanja različiti su u najvećim štampanim medijima u RS i FBiH kao i u informativnim programima javnih servisa. Analiza, rađena od 24. do 28. februara 2022., pokazuje da Nezavisne novine i Glas Srpske, odnosno Oslobođenje i Dnevni avaz, te RTRS, FTV i BHRT drugačije predstavljaju trenutna dešavanja u Ukrajini.
Mediji iz Republike Srpske najčešće koriste eufemizme kada je riječ o određivanju karaktera rata u Ukrajini prateći odrednice koje su postavili ruski zvaničnici. S druge strane, uočljivo je da mediji iz Federacije BiH pretežno koriste termine kao što su agresija i invazija prilikom određivanja karaktera sukoba u Ukrajini, uglavnom prateći odrednice koje su prisutne u javnom mnijenju Zapada.
- tekst se nastavlja ispod oglasa-
Iako izvještavajući o istim dešavanjima, ovisno o dijelu BiH odakle dolaze, mediji uglavnom apostrofiraju različite aspekte rata u Ukrajini. Mediji u RS, konkretno RTRS i Glas Srpske, rusku stranu su stavljali češće u pozitivni kontekst, dok su mediji iz Federacije rusku stranu stavljali u negativan kontekst. Mediji iz FBiH su fokus stavljali na civilne žrtve više nego mediji iz RS, izuzev Nezavisnih novina. S druge strane, mediji iz RS, češće RTRS i Glas Srpske, nerijetko su relativizovali značaj i ulogu ruske strane. Nezavisne novine su sukob predstavljale na uravnoteženiji način nego druga dva medija iz RS koji su bili u fokusu analize, izuzev na narativnom nivou prilikom određivanja termina sukoba, prilikom čega su uglavnom pratili narativnu matricu kao i RTRS i Glas Srpske koristeći eufemizme. Mediji iz FBiH su navodili pejorativne termine označavajući rusku stranu. Generalno gledajući, mediji iz RS i mediji iz FBiH su u značajnoj mjeri o sukobu u Ukrajini izvještavali slijedeći dominantne narativne i ideološke matrice u ova dva diskurzivno podijeljena prostora, čime su doprinijeli održavanju stanja latentnog antagonizma u Bosni i Hercegovini.
Diskurzivna podijeljenost i odrednice rata u Ukrajini
Javna sfera, kako u BiH, tako i na cijelom području bivše Jugoslavije, u značajnoj mjeri prati hladnoratovsku matricu blokovske podjele, na diskurzivnom i ideološkom polju. Iako generalizacija nije u potpunosti primjerena, uzevši u obzir da teži isključivosti, ipak diskurzivni prostor u BiH se svodi na dva najdominantnija – onaj u Republici Srpskoj, i onaj u Federaciji BiH.
Diskurzivni prostor u Republici Srpskoj je najčešće orijentisan „contra“ građanske opcije u BiH i zapadnog sistema vrijednosti, dok je usmjeren „pro“ tradicionalnih vrijednosti koje u značajnoj mjeri odlikuje konzervativizam. Takođe, u svrstavanju je bliži „istočnom bloku“ koga čine Rusija i Kina.
S druge strane, diskurzivni prostor u Federaciji BiH više je usmjeren „pro“ građanske opcije u BiH, sa izuzetkom „hrvatskog diskurzivnog prostora“, i zapadnog sistema vrijednosti, kao i „contra“ „istočnog bloka“ na čelu sa Rusijom i Kinom, odnosno sistemima vrijednosti i političkim sistemima u tim zemljama.
Diskurzivna podijeljenost u medijima u Republici Srpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine posebno dolazi do izražaja u kriznim momentima, i to ne samo kada je riječ dešavanjima u BiH, nego i širom svijeta.
U analizu o medijskom izvještavanju o ratu u Ukrajini u najvećim štampanim medijima u RS i FBiH kao i u informativnim programima javnih servisa su u obzir uzete samo odrednice koje nisu bile citirane od drugih lica, odnosno, uzete su u obzir odrednice koje su bile navedene od novinara koji su bili autori medijskog sadržaja. Dakle, te odrednice predstavljaju stav novinara ili redakcije, ne i navođenje stavova drugih lica. Eventualno, u obzir su uzete izjave u kojima su prilikom parafraziranja navođene drugačije odrednice u odnosu na originalne izjave.
O ratu u Ukrajini, koji je počeo u rano jutro 24. februara napadom Rusije na Ukrajinu, u medijima u RS su od početka u fokusu bila saopštenja sa ruske strane: Glas Srpske: Ukrajinski pilot pobjegao u Rumuniju Suhojem-27 VIDEO; Nezavisne novine: Ruske snage obnovile protok svježe vode ka Krimu; Nezavisne novine: Pušilin: Oni koji ne polože oružje biće uništeni; RTRS: Ministarstvo odbrane Rusije: Narodna milicija DNR i LNR u kontraofanzivi uz podršku ruske avijacije (VIDEO)), naravno ne ignorišući ni saopštenja ukrajinske strane, u čemu ipak prednjače samo Nezavisne novine (Nezavisne novine: Ukrajinci dobili uputstva kako da napadnu Ruse).
Mediji iz FBiH fokus su više stavljali na ukrajinska i saopštenja iz zapadnih zemalja (Dnevni avaz: Ukrajinski zvaničnik: Ruski avion oboren iznad Kijeva; Dnevni avaz: Ukrajinska ambasada objavila nove informacije i detaljan izvještaj o borbama; Dnevni avaz: Ukrajinske trupe digle u zrak most u Ivankivu, spriječili napredovanje Rusa; Oslobođenje: Ukrajinska vojska objavila fotografije zarobljenih pripadnika ruskih snaga; FTV: Ukrajinski parlament: Uništena Kadyrova jedinica u blizini Hostomela).
S tim u vezi, mediji u RS su češće apostrofirali prodiranje ruske vojske, ne u pejorativnom nego u afirmativnom kontekstu, dok su mediji u FBiH više isticali negativne aspekte ruskog napada. Rusku stranu su označavali i terminima kao što je „sumanuti agresor“.
Mediji iz RS su sukob u Ukrajini najčešće određivali eufemizmima kao što su:
- „specijalna vojna operacija“ (Glas Srpske: UŽIVO Specijalna vojna operacija u Donbasu: Zelenski potpisao ukaz o opštoj mobilizaciji stanovništva; Nezavisne novine: ruski predsjednik je noćas donio odluku o specijalnoj vojnoj operaciji u Donbasu; RTRS: Putin donio odluku o specijalnoj vojnoj operaciji – cilj zaštita ljudi),
- „vojna operacija“ (Glas Srpske: UŽIVO: Vojna operacija u Ukrajini: Lajen: Uklanjamo ruske banke iz SWIFT globalnog sistema; Glas Srpske: Cijene nafte danas su u porastu nakon uvođenja sankcija Rusiji zbog vojne operacije u Ukrajini; Nezavisne novine: Rusi započeli vojnu operaciju na Ukrajinu; Muškarcima od 18 do 60 godina zabranjen odlazak iz zemlje; Nezavisne novine: Njemačke turističke agencije izbrisale su Rusiju iz svoje ponude kao reakciju na vojnu operaciju ruske vojske u Ukrajini; RTRS: EU postigla je danas saglasnost o najvećem paketu sankcija protiv Rusije zbog vojne operacije u Ukrajini),
- „specijalna operacija“ (Nezavisne novine: Drugog dana otkako je predsjednik Rusije Vladimir Putin naredio specijalne operacije u Ukrajini u Kijevu odzvanjaju eksplozije; RTRS: rok za izvršenje specijalne operacije Rusije će odrediti ruski predsjednik Vladimir Putin u skladu sa rezultatima i ostvarenim ciljevima; RTRS: Kina odbila da specijalnu operaciju Rusije nazove okupacijom; Savjeti Amerike nisu primjereni; RTRS: Britanija je juče uvela sankcije Rusiji zbog specijalne operacije Moskve čiji je cilj zaštita naroda Donbasa i “uklanjanje” neonacista iz Ukrajine; RTRS: Lideri NATO-a su u zajedničkom saopštenju nakon samita pozvali Rusiju da odmah zaustavi specijalnu operaciju u Ukrajini i da povuče sve svoje trupe iz te zemlje),
- „ruska vojna operacija“ (Nezavisne novine: Drugi dan ruske vojne operacije na Ukrajinu rano jutros odjeknulo je nekoliko eksplozija u Kijevu; Nezavisne novine: Ruska vojna operacija na Ukrajinu; “Zatvaramo granice”; Nezavisne novine: Ruska vojna operacija na Ukrajinu, Kličko: Kijev je opkoljen),
- „ruska vojna akcija“ (Glas Srpske: Na globalnim tržištima kapitala danas je zavladala panika zbog ruske vojne akcije u Ukrajini; Nezavisne novine: Širom svijeta demonstracije protiv ruske vojne akcije u Ukrajini; Nezavisne novine: Premijer Mađarske Viktor Orban je, poslije vanrednog samita EU u Briselu, danas saopštio da su lideri Unije zajednički osudili ruske vojne akcije protiv Ukrajine i odlučili o jedinstvenim sankcijama; RTRS: Četvrti dan ruske vojne akcije u Ukrajini),
- „vojna akcija“ (Glas Srpske: Demonstranti su danas izašli na trgove i ispred ruskih ambasada u gradovima od Tokija do Tel Aviva i Njujorka da osude vojnu akciju na Ukrajinu),
- „vojna akcija Rusije“ (Nezavisne novine: Oko 100.000 ljudi prešlo je u Poljsku iz Ukrajine od početka vojne akcije Rusije),
- „vojno djelovanje ruske vojske“ (Nezavisne novine: Njemački kancelar Olaf Šolc istakao je danas, povodom vojnog djelovanja ruske vojske u Ukrajini, da je “ovo Putinov rat”).
S druge strane, mediji u FBiH su sukob određivali sljedećim terminima:
- „invazija na Ukrajinu“ (Dnevni avaz: Sedam dana kasnije, lider Rusije Vladimir Putin, odlučio se za invaziju na Ukrajinu; Dnevni avaz: INVAZIJA NA UKRAJINU Pogledajte ulazak ruskih vojnih trupa u Kijev; FTV: Kina je trenutno jedini prijatelj koji Rusiji može da pomogne da ublaži uticaj ekonomskih sankcija zbog invazije na Ukrajinu),
- „ruska invazija“ (Dnevni avaz: Znak je to podrške ukrajinskom narodu u danima ruske invazije; Dnevni avaz: Na granici Slovačke i Ukrajine stvorila se kolona izbjeglica od 6 kilometara: Žene i djeca bježe od ruske invazije; Oslobođenje: Ukrajina i Rusija: Zašto se ruska invazija odvija „sporije od očekivanog”; FTV: Treći dan ruske invazije – do sada poginulo 198 Ukrajinaca; FTV: Skoro 120.000 ljudi je do sada izbjeglo iz Ukrajine u Poljsku i druge susjedne države od početka ruske invazije),
- „invazija“ (Dnevni avaz: Danas će u Sarajevu biti organiziran skup solidarnosti sa narodom Ukrajine, nakon što je jučer Rusija agresivno počela svoju invaziju u ovu evropsku zemlju.,
- „ruska ofanziva“ (Dnevni avaz: RUSKA OFANZIVA Vode se žestoke borbe: Rusi tvrde da su zauzeli Černihiv; Oslobođenje: Ruska ofanziva na glavni grad Ukrajine Kijev nastavljena je u ranim jutarnjim satima u ponedjeljak),
- „ruska agresija“ (Dnevni avaz: Ruska agresija od početka izaziva ogorčenje u svijetu, jer politički problemi mogli su se rješavati bez upotrebe sile; Oslobođenje: Ruski mediji danas su objavili navodne zahtjeve ruskog predsjednika Vladimira Putina, čiji bi ispunjavanje dovelo do prestanka ruske agresiju na Ukrajinu).
Izvori i broj stradalih
Poseban aspekt čine protivrječne informacije o trenutnom stanju na terenu, broju stradalih ruskih i ukrajinskih vojnika, broju uništene vojne opreme i objekata, uopšte informacije o trenutnim ishodima rata. Iako su i mediji iz RS i mediji iz FBiH navodili informacije s obje strane (Nezavisne novine: Oprečne informacije o nivoima zračenja poslije ruskog zauzimanja Černobilja), mediji iz RS su više pažnje posvećivali informacijama sa ruske strane kada je riječ o broju stradalih i uništenoj vojnoj opremi (Glas Srpske: Ruske snage pogodile više od hiljadu vojnih objekata u Ukrajini; Nezavisne novine: Moskva: Ukrajinska vojska napušta položaje, ostavlja oružje; Nezavisne novine: Ruska flota kod Zmijskog ostrva uništila šest manjih brodova; RTRS: Ruska vojska: Ukrajinske avio-baze onesposobljene; RTRS: Rusko Ministarstvo odbrane: Ukrajinska vojska masovno napušta svoje položaje i ostavlja oružje; RTRS: Konašenkov: Ruska vojska preuzela kontrolu nad Černobiljem, uništeni avioni i brodovi (VIDEO); RTRS: Ministarstvo odbrane Rusije: Uspješno iskrcavanje desanta na aerodrom u predgrađu Kijeva, bez gubitaka), kao i informacijama o navodnim propagandnim djelovanjima (Nezavisne novine: Konašenkov: Ukrajina priprema provokacije s montiranim snimcima),
Mediji iz FBiH više su navodili informacije iz ukrajinskih i zapadnih izvora (Dnevni avaz: Ukrajina: Rusija izgubila više od 30 tenkova, 130 oklopnih vozila, sedam aviona; Dnevni avaz: Britanski ministar odbrane: Rusi su jučer izgubili preko 450 ljudi; Dnevni avaz: Ukrajinci razbili ruski konvoj: Vojnici u panici ostavili oružje i kompletnu opremu; Dnevni avaz: Od početka invazije Rusija ostala bez 2.800 vojnika; Oslobođenje: Ukrajinci pomoću turskih dronova „terorišu“ Ruse / Pogledajte kako je Bayraktar uništio ruske oklopnjake; Oslobođenje: Ukrajina tvrdi: Srušili smo ruski avion pun padobranaca; FTV: FOTO: Ukrajinska vojska objavila fotografije uništenih tenkova; FTV: Ruski pokušaj proboja u Černihiv propao). Nerijetko informacije koje su prenosili mediji u RS nisu prenosili mediji u FBiH, i obratno.
Inače, ovoj matrici gotovo u potpunosti odgovara izvještavanje Radio Televizije Republike Srpske i Glasa Srpske, kada je riječ o medijima iz RS. Nezavisne novine u određenoj mjeri odstupaju od te matrice često navodeći izvore i sa ukrajinske i zapadne a ne samo sa ruske strane (Nezavisne novine: Ukrajina: Vojnici pružaju dostojanstven otpor u luganskoj oblasti; Nezavisne novine: UN poziva susjedne zemlje da s Ukrajinom drže granice otvorenim zbog priliva izbjeglica; Nezavisne novine: Olga Bogart iz Kijeva za „Nezavisne“: Ljudi su uplašeni, ne vjeruju da se ovo dešava; Nezavisne novine: OVD-Info: Protesti protiv rata u Rusiji, 705 uhapšenih; Nezavisne novine: Zelenski: Kijev i dalje pod kontrolom Ukrajine, na ulicama se vode prave borbe), iako je i kod njih primjetna naklonjenost narativu koji je predominantno prisutan kod RTRS-a i Glasa Srpske, posebno kad je u pitanju odrednica sukoba. U suštini, Nezavisne novine su u većoj mjeri izvještavale o sukobu u Ukrajini na uravnotežen način u odnosu na Glas Srpske i RTRS, osim kada je u pitanju odrednica sukoba kada su uglavnom koristili iste ili slične termine kao i druga dva medija iz RS koji su bili u fokusu analize. S druge strane, mediji u FBiH su gotovo jednako koristili odrednice bliže „prozapadnom narativu“.
Eufemizmi i relativizacija
Pored eufemizama korištenih prilikom određivanja karaktera sukoba u Ukrajini, češće navodeći termine koje koristi ruska strana, mediji u RS su nerijetko relativizovali ulogu ruske strane u sukobu (RTRS: Simić za RTRS: Rusija štiti svoje nacionalne interese (VIDEO); RTRS: Pasečnik: Putinova odluka vodiće obnovi mira u Donbasu; RTRS: Stepić: Ukrajina je pitanje opstanka Rusije (VIDEO); RTRS: Simić za RTRS: Građani Donjecka podržavaju akciju ruske vojske (VIDEO); RTRS: Lavrov: Potezi Kijeva i Zapada uvukli su Ukrajinu u tragediju (VIDEO); RTRS: „Oni koji danas vode rat, koristeći Ukrajinu protiv Rusije, kažu da je Rusija pokrenula rat, ali to nije tačno. Putin je odlučio da prekine rat koji predugo traje i bilo je vrijeme da se završi. I on će koliko sutra biti završen“), kao i posljedice, ne samo po ukrajinski narod, nego i u širem kontekstu. Takođe, češće su navodili izjave zvaničnika i zemalja koje podržavaju Rusiju ili bar relativizuju njihovu ulogu u ratu (Glas Srpske: Ambasada Kine u Rusiji: Amerika je prijetnja miru u svijetu, inicirala 81 odsto konflikata; Glas Srpske: Bolsonaro: Ukrajinci stavili svoju sudbinu u ruke komičara).
Istovremeno, mediji u FBiH su stalno isticali posljedice ruskog napada na Ukrajinu (Dnevni avaz: Iako je Putin rekao da neće dirati civile: Ovako izgleda stambena zgrada u Kijevu; Dnevni avaz: Snimak koji ledi krv u žilama: Paljba na bolnicu u Melitopolju; Dnevni avaz: Ukrajinski grad spaljen nakon opsežnog granatiranja ruskih trupa; Dnevni avaz: Potresne priče: Bježanje od ruskih trupa znači da Ukrajinke ostavljaju muževe, očeve, sinove i braću; Oslobođenje: Raste broj žrtava: Više od 40 ukrajinskih vojnika i 10 civila ubijeno, nekoliko desetina ranjeno).
Mediji u RS su više pažnje posvećivali vojnim akcijama ruske vojske, u pozitivnom kontekstu (Glas Srpske: Ruska vojska dobila naređenje da napreduje u svim pravcima; RTRS: Trupe LNR i DNR su uz podršku Oružanih snaga Rusije povratile nova naselja od ukrajinskih trupa), dok su mediji u FBiH više pažnje posvećivali stradanjima Ukrajinaca, posebno civila. Mediji u RS nisu ignorisali informacije o stradanju civila, posebno Nezavisne novine (Glas Srpske: UNHCR: U okolne zemlje izbjeglo 368.000 ljudi; Glas Srpske: Prve izbjeglice stigle u motel kod Zagreba; Nezavisne novine: Poginuo dječak u Harkovu, ubijeno više od 40 vojnika; Nezavisne novine: Neizvjesna noć u Kijevu: Ljudi u kolonama bježe iz grada; Nezavisne novine: UN: Najmanje 102 civila ubijena, 304 ranjena u Ukrajini), ali su one više zastupljene u medijima u FBiH.
Inače, što se informacija o stradanju civila tiče, mediji u RS su više pažnje posvetili informacijama o stradanju civila u regiji Donbasa (Nezavisne novine: DNR i LNR: Ukrajinski napadi na civile, ima žrtava), dok su mediji u FBiH više pažnje posvetili informacijama o stradanju civila u ostatku Ukrajine (Dnevni avaz: Ruska vojska granatirala vrtić, nekoliko djece teško ozlijeđeno; Oslobođenje: Od početka invazije Rusije na Ukrajinu ubijena su najmanje 102, a ranjena 304 civila. Među stradalim civilima je najmanje sedmero djece. U susjedne zemlje izbjeglo je oko 422.000 ljudi; FTV: U napadu na stambenu zgradu u Kijevu poginulo dvoje civila; FTV: Rusi napali Volnovakhu, ubijeno 15 civila).
Što se odnosa Zapada prema Rusiji tiče, konkretno sankcija, u medijima iz RS je primjetan narativ koji je bliži ruskoj strani koja osuđuje sankcije, najčešće ističući da su „ničim izazvane“, dok s druge strane mediji iz FBiH blagonaklono izvještavaju o sankcijama Zapada Rusiji zbog napada na Ukrajinu.
Mediji iz RS su takođe često isticali stavove političara iz Republike Srpske (Glas Srpske: Cvijanović: Najmudrije imati neutralan stav kada je riječ o situaciji u Ukrajini; Glas Srpske: Dodik: Alkalaj se bez ovlaštenja pridružio izjavi o rusko-ukrajinskoj krizi; Glas Srpske: Dodik: BiH nije razmatrala situaciju koja se odnosi na Ukrajinu; Glas Srpske: Dodik: Ostajemo neutralni, ne vjerujem da se kriza može preliti na zapadni Balkan) i Srbije (Glas Srpske: Vučić: Nije vrijeme za sankcije; Ruski i ukrajinski narod bratski; Glas Srpske: Brnabić: Vučić nije izabrao Putina već međunarodno pravo) koji su zagovarali neutralan ili relativizirajući stav u vezi sa osuđivanjem i nametanjem sankcija Rusiji, odnosno ratom u Ukrajini uopšte.
Mediji u FBiH su češće isticali osude zapadnih zvaničnika ali i zvaničnika iz Bosne i Hercegovine koji su osuđivali napad Rusije na Ukrajinu (Dnevni avaz: Denis Zvizdić: Osuđujem brutalnu i ničim izazvanu invaziju na Ukrajinu; Dnevni avaz: Član njemačkog CDU-a pohvalio potez BiH: To je dobrodošlo, otkrilo je da Dodik i drugovi podržavaju Putina). Naravno, i jedni i drugi su navodili sve informacije, samo što je primjetno apostrofiranje informacija u korist ruske strane u slučaju medija iz RS, odnosno stavljanje u fokus informacija u korist ukrajinske strane kada je riječ o medijima iz FBiH.
Naslovne stranice i video materijali
Kada je riječ o štampanim medijima, poseban aspekt predstavljaju naslovne strane novina. Na naslovnicama medija iz RS mogli su se vidjeti naslovi koji ili relativizuju ulogu i značaj Rusije ili koji navode eufemizme, dok su se u slučaju naslovnica medija iz FBiH mogli uočiti naslovi koji ističu rusku odgovornost i užase rata. Takođe, i selekcija fotografija i ilustracija odgovara navedenoj matrici. Tako su mediji iz RS na naslovnice stavljali fotografije sa prikazima koji nisu previše dramatični, iako su svakako uznemirujući, dok su mediji iz FBiH koristili više uznemirujuće prikaze.
Što se javnih servisa tiče, konkretno njihovih centralnih informativnih emisija, takođe su uočljivi različiti pristupi u predstavljanju prikaza i određivanju termina. Na RTRS-u su više koristili videomaterijale na kojima su se nalazili ili neutralni prikazi, poput zastava, ili prikazi političara, ili prikazi sukoba na kojima se nisu primjećivale dramatične scene. U slučajevima kada su prikazivane dramatične scene, kao što su žene i djeca u zbjegu, odnosno na graničnim prelazima, već u nastavku se navodilo da ukrajinska strana „dok izbjeglice bježe iz zemlje nabavlja oružje“. S druge strane, Federalna TV je češće koristila dramatičnije videoprikaze na kojima su se nalazili uništeni objekti, kao i izbjeglice i civili. Princip izvještavanja BHRT-a je bliži principu izvještavanja FTV-a, uz izvjesne neutralnije prikaze.
Poseban aspekt favorizovanja jedne strane, doduše implicitan i ne direktno u informativnom programu, mogao se primijetiti na RTRS-u koji je isti dan kad je počeo napad Rusije na Ukrajinu počeo emitovati dokumentarac „Intervju sa Putinom“ koji je snimio američki režiser Oliver Stoun.
