Na političku promociju, prije svega tokom predizbornih kampanja, stranke u Bosni i Hercgoviini (BiH) potroše milione konvertibilnih maraka. Ako govorimo o posljednjim Opštim izborima u BiH za Republiku Srpsku, prijavljeno je preko četiri miliona KM za političke kampanje, što ne predstavlja realne troškove budući da ne postoji potpuna transparntnost u prihodima i rashodima stranaka. Pored toga, političke partije kroz svoje uigrane kanale uspijevaju trošiti državni novac za lične ciljeve.
Načini za malverzacije su, govori istraživanje Transparency Internationala u BiH, različiti – od toga da stranke posluju mimo bankovnih računa, u gotovini koja ne bude prijavljena, do donacija koje ne moraju biti direktno uplaćene na bankovni račun, pa se mogu naknadno uplaćivati. Dakle, bilo ko političkoj partiji može dati novac u kešu, koji partije u roku do deset dana dalje trebaju uplati na bankovni račun, što ostavlja mogućnost da prime mnogo veća sredstva nego što su prijavljna i da ostanu mimo bilo kakvog nadzora.
Iako je Savez nezavisnih socijaldemokrata (SNSD), prema podacima Transparency Internationala, izdvojio preko dva miliona konvertibilnih maraka za političko oglašavanje na Opštim izborima 2022, u izvještajima nisu naveli niti jednu marku donacija privatnih preduzeća. Takođe, ova organizacija navodi i jedan od primjera kršenja Zakona o finansiranju političkih stranaka od strane Republičke stranke Srpske, čiji je predsjednik Slaven Ristić ujedno i direktor preduzeća Tehnički remont Bratunac. Naime, stranka je od ovog preduzeća dobijala novac iako je ono u manjinskom vlasništvu Republike Srpske, a zauzvrat preduzeće je dobijalo tendere od MUP-a RS. Što znači da se nikako nije smjelo naći među donatorima.
Opšti izbori u Bosni i Hercegovini se održavaju svake četiri godine. Tada se na državnom nivou biraju članovi Predsjedništva i delegati Parlamentarne skupštine BiH. Na nivou entiteta biraju se delegati Narodne skupštine Republike Srpske kao i predsjednik i potpredsjednici tog entiteta. U Federaciji BiH se biraju delegati Parlamenta Federacije i članovi skupština deset kantona.
- tekst se nastavlja ispod oglasa-
Na posljednjim Opštim izborima svoje mjesto u Narodnoj kupštini RS glasovima građana osiguralo je 11 političkih partija. Način na koji stranke dolaze do glasačkog tijela, pored direktnih/indirektnih donacija i subvencija ciljanoj skupini, jeste i kroz različite vrste političkog marketinga. Na političko oglašavanje u predizbornoj kampanji 2022. godine ove stranke su potrošile oko četiri miliona KM. Međutim, iako su ovo podaci koje su političke partije dostavile Centralnoj izbornoj komisiji (CIK) kroz postizborne finansijske izvještaje – oslanjanje na iste nije u potunosti sigurno.
Kako navode iz Transparency International BiH, ova brojka je znatno veća. Kao jedan od primjera, ujedno i stranka koja je izdvojila najviše novca za političko oglašavanje u RS, navodi se Savez nezavisnih socijaldemokrata (SNSD) na čelu sa Miloradom Dodikom. Naime, u finansijskom izvještaju te partije navodi se kako su za potrebe oglašavanja izdvojili 1.544.851,29 KM dok iz Transparency Internationala tvrde kako su, kroz razne analize i monitoring, utvrdili da je ova stranka potrošila preko dva miliona KM.
Da bi znali precizno koliko novca parlamentarne stranke izdvajaju za svoje reklamiranje prvo moramo znati i odakle se finansiraju. Izborni zakon se jednim dijelom bavi i finansiranjem izborne kampanje, pored toga tu je i Zakon o finansiranju političkih partija, Član 10. Finansijska kontrola političkih stranaka predviđa da CIK „uspostavlja Službu za reviziju finansiranja političkih stranaka koja pregleda i kontrolira finansijske izvještaje koje podnesu političke stranke i obavlja reviziju finansiranja političkih stranaka u skladu s ovim zakonom”.
“Problem u suštini zbog čega nema dovoljno niti nadzora, niti uvida su manjkavosti, prije svega u samom zakonu, koji još uvijek, sa jedne strane, ne definiše jasno nadležnost CIK-a u vezi sa revizijom troškova političkih stranaka, već je uglavnom fokus kada se obavlja kontrola i revizija na prihodima, a sa druge strane, postoji više praznina koje omogućavaju strankama da ne prijavljuju sve izvore prihoda”, objašnjava Ivana Korajlić, direktorica TI BiH.
Drugi problem je, dodaje ona, u nedovoljnim odredbama koje se tiču javnih resursa, gdje stranke koje su na vlasti obilato koriste moć nad institucijama i raspolaganjima javnim sredstvima, pa dio tih sredstava koriste za stranačke svrhe tokom izbornih kampanja. Korajlić navodi da su tokom monitoringa zabilježili da kandidati tokom izborne kampanje sami finansiraju dio svoje izborne kampanje, tako da taj novac ne ide kroz političku stranku, pa ni kroz njihove finansijske izvještaje.
Ipak, ono što je sigurno i transparentno, jeste količina novca koje stranke dobijaju iz budžeta. Količina novca ovisi o broju mandata koji svaka stranka ima. Prema podacima dostupnim na stranici CIK-a svake godine se izdvoji od 18 do 20 miliona KM za finansiranje stranaka na nivou države, a veliki dio ovog novca ide i u političko oglašavanje. Budući da se državni budžet dopunjuje i novcem od poreza koji plaćaju građani, oni, dakle, dijelom finansiraju oglašavanje vladajućih političkih partija bez obzira da li podržavaju ili ne politike koje te stranke provode.
A o kakvoj je vrsti političkog oglašavanja u toku predizbornih kampanja uopšte riječ, koji su formati i mediji najatraktivniji za ove stranke i šta zapravo žele da kažu građanima u svojim kampanjama, samo su neka od pitanja koja zahtijvaju odgovor.
„Propaganda parmalentarnih stranaka u Narodnoj skupštini entiteta Republika Srpska problematična je na više nivoa. Od reklamnih spotova, spinovanja, širenja lažnih informacija i teorija zavjere, u kampanji stranaka sporno je mnogo šta. Na primjer, reklamni spot Ujedinjene Srpske „Hrabro i pametno“ sadrži ikonografiju 90-ih, zatim Milorad Dodik poručuje da nastavljaju da se „bore“, premda nije naglasio s čim niti protiv koga. Ovaj ratni vokabular aludira na postojeću apstraknu opasnost koja glasače treba motivirati da ih podrže “, objašnjava Amela Delić Aščić, profesorica komunikologije na Fakultetu političkih nauka u Tuzli..
Svakako jedan od trendova koje stranke u Republici Srpskoj koriste u svojim reklamnim kampanjama jeste izbjegavanje korištenja naziva države Bosne i Hercegovine, a umjesto toga koriste se pojmovi „Srpska“, „Republika Srpska“, „Srbija“ itd. Oko jedne stvari su se i vladajuće stranke i opozicija složili, a to je konstantno nametanje „prijetnje po opstanak i odbranu“ u svojim komunikacijskim porukama. Naravno, jedan od aduta koji stranke iskorištavaju jeste buđenje emocionalnih podražaja kod građana i manipulacije.
Teorije zavjera koje su se provlačile u političkim govorima i medijskim objavama, kao jedne od svojih „vilenjaka“ imale su Evropsku uniju, NATO, OHR, međunarodnu zajednicu i mnoge druge.
Dakle djelimično je jasan izvor finansiranja političkih propagandi kao i o kakvoj propagandi je uglavnom riječ. Ono što je takođe bitno jeste šta zapravo sami građani, glasači, misle o tome.
Online anketa koju smo proveli nad 100 ispitanika, odnosno glasača u Republici Srpskoj u januaru 2023. godine, a vezanu za propagandu u toku predizbornih kampanja, pokazala je da tek 21 posto ispitanika zapravo obraća pažnju i prati razne vrste propagandnog materijala koji političke partije proizvedu u toku predizbornih kampanja.
Na pitanje da li je oglašavanje političke partije promijenilo njihove stavove o istoj, čak 67 posto je odgovorilo sa „ne“, a tek dva posto sa „da, u pozitivnom smislu“.
Video oglašavanje koje se emituje putem televizije i online medija najviše privuče pažnju javnosti i iznosi 57 posto, a govori i skupovi uživo koje održavaju političke partije privuku pažnju 14 posto ispitanika. To može biti pokazatelj više stvari, a jedna od njih je da se govorništvo u političkoj komunikaciji nije adekvatno izučavalo, te da prolazi samo pod strogo kontrolisanim uslovima produciranja poput video reklama.
Ispitanici su skoro pa bili jednoglasni kada je u pitanju količina propagandnog materijala i novca koji se izdvoji za isti, pa je tako 82 posto njih reklo da nije potrebna tolika količina novca. Takođe 34 posto ispitanih je priznalo da ne znaju ili nisu u potpunosti sigurni odakle dolazi novac izdvojen za političko oglašavanje.
Dakle, građani ne obraćaju pažnju u velikoj mjeri na oglašavanje partija, niti politički marketing u velikoj mjeri utiče na promjenu njihovih stavova, ali partije od izbora do izbora, kako je moguće vidjeti kroz finansijske izvještaje dostupne na stranici Centralne izborne komisije, sve više novca izdvajaju za svoje oglašavanje. Samo na društvnoj mreži Facebook, prema istraživanjima Radio Slobodna Evropa, potrošeno je oko pola miliona maraka na reklamni materijal, a prednjači SNSD sa preko 24.000 KM.
„Politički subjekti u entitetu RS ionako imaju sasvim dovoljno glasača i ja tu ne vidim neku posebnu potrebu za privlačenjem novih. Bez obzira na to ko je koliko glasova dobio, nikakvu razliku u političkim programima i ideologiji skoro da i ne vidim. U tom smislu, sama činjenica da političke stranke nisu baš mnogo pričale o programima govori u prilog tome da su oni prilično sigurni u privrženost svojih glasača“, smatra Amela Delić Aščić.
Način na koji stranke dolaze do glasača i dobijaju glasove nije toliko sporan, međutim ono što je sporno jeste kupovina glasova, što sopstvenim novcem što novcem iz budžeta. “Stranke koje su na vlasti indirektno, kroz različita izdvajanja koja se daju kratkoročno pred sam izbor, na primjer pred prošle izbore preko 200 miliona KM je izdvojno za te subvencije koje su davane različitim kategorijama, jednokratne, stanovništvu što je praktično bila kupovina glasova”, zaključila je direktorica TI BiH Ivana Korajlić.
Razmetanje državnim i entitetskim novcem na reklamiranje sopstvene političke partije je još više zabrinjavajuće ako uzmemo u obzir količinu zaduženja u Republici Srpskoj. Prema podacima kojima raspolaže Ministarstvo finansija i trezora BiH, trenutno zaduženje Republike Srpske iznosi 6.215,15 miliona KM, unutrašnjeg i vanjskog duga.
Sve to neke funkcionere ne sprečava da troše javni novac. Tako je gradonačelnik Laktaša, Miroslav Bojić (SNSD), organizovao stranački skup na otvaranju infrastrukturnih radova finansiranih iz gradskog budžeta da bi ispromovisao svoju stranku i kandidate na prethodnim Opštim izborima.
Smanjenje entitetskog duga, predsjednik RS-a Milorad Dodik, namjerava riješiti tako što će potpisati drugi kredit za vraćanje prvog. Krajem 2022. godine potpisao je kredit u iznosu od 110 miliona evra sa Izvozno-uvoznom bankom iz Mađarske. Rok otplate je 10 godina a kako navode iz Vlade RS, ovaj novac će služiti za osiguravanje sredstava za finansiranje budžetskog deficita i refinansiranje dijela duga. Kako i zbog čega Mađarska daje Dodiku ovaj novac je nejasno, budući da je i ta država tražila kredit od Evropske Unije, koji nisu dobili. Evropska komisija saopštila je da Mađarska nije sprovela dovoljno reformi u vezi sa suzbijanjem korupcije te zbog toga neće imati pristup fondu od 13,3 milijardi evra.
Što se tiče sadržine političkog oglašavanja, kažu naši sagovornici, ono je u velikoj mjeri oslonjeno na emocije bez konkretnih planova i programa. Mediji svojim pukim, pasivnim, prenošenjem tih poruka još više dsu oprinijeli polarizovanim stavovima, ostavljajući prostor za dezinformacije i govor mržnje.
S druge strane, trošenje novca na političko oglašavanje neće biti transparentnije dok se ne urade dugo najavljivane izmjene Zakona o finansiranju političkih partija koje je Interresorna radna grupa uputila u parlamentarnu proceduru. One bi ojačale nadzor nad troškovima političkih stranaka, njihovo blagovremeno podnošenje izvještaja zahvaljujući unaprijeđenim podzakonskim aktima, te pooštrile sankcije za kršenje istih.
Piše: Fatima Memić
