Restriktivni zakoni u Republici Srpskoj dobijaju novu konotaciju u kontekstu otvaranja pristupnih pregovora Evropske unije sa Bosnom i Hercegovinom.
Nakon početne euforije, doduše ne u cijeloj Bosni i Hercegovini, zbog odluke lidera Evropske unije da otvore pristupne pregovore sa BiH, veoma brzo je uslijedilo otriježnjenje. Mnoge je zabrinula sama spoznaja da Bosnu i Hercegovinu tek očekuje mukotrpan put u procesu reformi i prilagođavanja normi zakonodavstvu Evropske unije, uzevši u obzir kapacitete, odnosno izostanak istih, ali i mnogobrojne disonantne tonove koji predstavljaju “kamen spoticanja” na evropskom putu.
Jedan od tih “kamena spoticanja” jesu svakako i restriktivni zakoni u Republici Srpskoj. Rekriminalizacija klevete i “zakon o stranim agentima”, kao i zakoni o referendumu i imunitetu, predstavljaće dodatno opterećenje u procesu prilagođavanja EU normama.
Nazadovanje u reformama
Viši analitičar Inicijative za evropsku stabilnost (ESI) Adnan Ćerimagić, kao koautor u publikaciji “Kako do odluke o otvaranju pregovora?” podsjeća da je nakon dodjele kandidatskog statusa u decembru 2022. godine, u oblastima civilnog društva primjetan trend jačanja represije, naročito u dijelu medijskih sloboda i slobode javnog izražavanja, a ozbiljno su ugrožene i slobode udruživanja i građanskih inicijativa.
- tekst se nastavlja ispod oglasa-
“S obzirom da su očekivanja suprotna, odnosno da BiH treba ostvariti napredak u provođenju svih ključnih prioriteta, ovakav trend ugrožava početak pregovora BiH o članstvu u EU”, navodi se u publikaciji.
Predstavnici EU od samog početka ističu da su navedeni zakoni suprotnost svemu za šta se zalažu – od slobode medija i izražavanja, sve do opštih ljudskih sloboda.
U posljednja dva izvještaja Evropske komisije o Bosni i Hercegovini iz novembra prošle godine i marta ove godine, navodi se da dešavanja u Republici Srpskoj idu u suprotnosti sa pozitivnim zamahom.
U izvještaju iz novembra 2023. godine navodi se, između ostalog, da je Republika Srpska ponovo uvela krivične kazne za klevetu, “koje ozbiljno utiču na okruženje za civilno društvo i ograničavaju slobodu izražavanja i slobodu medija, što predstavlja veliki korak unazad u zaštiti osnovnih prava”.
Pored toga, ističu da “zakon o stranim agentima” može “dodatno ugroziti efikasno funkcionisanje demokratije i označio bi još jedan veliki korak unazad”.
U izvještaju iz marta ove godine ističe se da je u decembru 2023. godine Narodna skupština Republike Srpske usvojila u prvom čitanju nacrt zakona o imunitetu koji bi, ako bude u potpunosti usvojen, “umanjio odgovornost političkih predstavnika i doveo u pitanje pravnu sigurnost”.
Takođe, u decembru 2023. godine, usvojen je u prvom čitanju i nacrt zakona o referendumima i građanskim inicijativama koji bi, ukoliko bude u potpunosti usvojen, “obezbijedio pravni osnov za odvojenu izbornu administraciju u entitetu”.
Dakle, Evropska komisija se u svojim izvještajima jasno kritički osvrće na restriktivne zakone u Republici Srpskoj, ističe Adnan Ćerimagić.
“Evropska komisija vrlo jasno detektuje problem, i u tom smislu tu nema sumnje da nešto nije u redu i oni objašnjavaju šta nije u redu. S druge strane, postavlja se pitanje da li Evropska unija ima moć i snagu da podstakne vlasti u Republici Srpskoj da naprave korak nazad, odnosno da promijene to”, kaže Ćerimagić.
Kriminalizacija klevete u skladu sa Ustavom BiH
Ukoliko za trenutak ostavimo po strani preporuke i kritike iz Evrope, protivnicima restriktivnih zakona u Republici Srpskoj na ruku ne idu odluke domaćih pravosudnih instanci.
Ustavni sud Bosne i Hercegovine je na sjednici održanoj 18. januara ove godine utvrdio da je kriminalizacija klevete u Republici Srpskoj u skladu sa Ustavom BiH, kao i Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, odnosno članovima u Ustavu i Evropskoj konvenciji kojima je propisana sloboda izražavanja.
Dejan Lučka, direktor Banjalučkog centra za ljudska prava, u analizi za Mediacentar navodi da zakonske odredbe u vezi sa klevetom ostaju na snazi. Naglašava da je pitanje da li bi odluka Ustavnog suda uopšte bila provedena i da je bila drugačija, uzevši u obzir Zakon o neprimjenjivanju odluka Ustavnog suda BiH, prema kome se odluke Ustavnog suda BiH neće primjenjivati i izvršavati na teritoriji Republike Srpske, sve dok Parlamentarna skupština BiH ne donese Zakon o Ustavnom sudu BiH. Inače, OHR je u vezi sa tim donio Odluku kojom se sprečava stupanje na snagu Zakona o neprimjenjivanju odluka Ustavnog suda BiH.
Lučka u analizi naglašava da vjerovatno predstoje i prvi slučajevi pojedinaca optuženih za klevetu u krivičnim procesima, i građenje prakse vezane za klevetu kao krivično djelo.
“Sa tim sigurno dolazi i pozivanje na standarde vezene za slobodu izražavanja i primjenjivanje istih od domaćih sudova. Ukoliko sudovi u zemlji ne budu poštovali standarde, mogući su i novi slučajevi pred Evropskim sudom u odnosu na BiH i ocjenivanje stepena poštovanja ljudskih prava od strane strazburškog organa”, navodi Lučka u analizi.
Prilagođavanje restriktivnih zakona
Uzevši u obzir da je Ustavni sud Bosne i Hercegovine utvrdio da je kriminalizacija klevete u Republici Srpskoj u skladu sa Ustavom BiH, kao i Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, kao i da kleveta u jednom broju zemalja Evropske unije jeste dio krivičnog zakonika, postavlja se pitanje da li to znači da se u procesu pridruživanja Evropskoj uniji restriktivni zakoni u Republici Srpskoj neće morati prilagođavati i mijenjati?
Advokat Aleksandar Jokić naglašava da odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine važi samo za Bosnu i Hercegovinu. On za Gerilu ističe da ne možemo sa sigurnošću reći da će to biti i konačan sud od strane Evropske unije kada dođe trenutak da se Bosna i Hercegovina pridruži Evropskoj uniji.
“Istina je da mnoge zemlje Evropske unije u svom zakonodavstvu imaju klevetu kao krivično dijelo. Takođe je istina i to da njihovi pravni sistemi ne liče na naš pravni sistem i da su kod njih, kada se kleveta goni po privatnoj krivičnoj tužbi, posljedice vođenja takvog postupka drastično blaže, odnosno skoro da ih i nema u odnosu na posljedice vođenja krivičnog postupka po službenoj dužnosti kakav je u Bosni i Hercegovini, gdje nema mogućnosti privatne tužbe, gdje su svi resursi države usmjereni u određeni postupak i na raspolaganju tužiocu, što nije slučaj u zemljama Evropske unije”, ističe Jokić.
Naglašava da je posmatranje problema na način da se samo utvrdi da li je kleveta kriminalizovana ili ne potpuno pogrešno.
“Perspektiva da li je kleveta krivično djelo u Republici Srpskoj i npr. u Republici Hrvatskoj, odgovor je potvrdan i u jednom i u drugom slučaju. Međutim, razlika je ogromna. Način na koji je kleveta kriminalizovana u Hrvatskoj, odnosno i bila je krivično dijelo u Hrvatskoj, i način kako se u Hrvatskoj goni za to krivično dijelo, kako se procesuira za to krivično dijelo, to su potpuno različiti sistemi u odnosu na ono što je kod nas u BiH. I mi još uvijek nismo vidjeli kako to izgleda u praksi za ova krivična dijela, jer još uvijek nije potvrđena ni jedna optužnica. Međutim, znajući kako funkcioniše naš pravni sistem i kako to izgleda u drugim krivičnim postupcima, svjesni smo koliko je ovo rigorozan zakon i koliko je rigorozan pravni sistem u kojem je kriminalizovana kleveta u odnosu na Republiku Hrvatsku ili druge zemlje EU”, navodi Jokić.
Ističe da ne možemo reći da će EU blagonaklono gledati na ovakav pravni sistem i ovakvo suzbijanje slobode govora, odnosno ograničavanje slobode govora u zemlji koja bi trebalo da bude članica jednog dana.
“Tako da kada dođe taj trenutak, ako dođe, ja vjerujem da će to biti jedan od uslova konačnog pristupanja EU i da se na neki način i ove odredbe liberalizuju, ako ne i ponovo dekriminalizuju”, naglašava Jokić.
Dejan Lučka smatra da sve zavisi od zahtjeva koje Evropska unija postavi pred BiH.
“Iz ove vizure mi se čini da EU neće pretjerano insistirati na mijenjanju odredbi vezanih za kriminalizaciju klevete. O priči oko pristupanja Evropskoj uniji veoma je zanimljivo to da se čini da put ka Uniji vodi ka prećutnom odobravanju smanjivanja/ograničavanja prava građana u BiH. Tako je dolazilo do izražavanja zabrinutosti i određenih koraka protiv ovih promjena od strane EU, ali je utisak da se Evropska unija nije pretjerano založila za to da se kriminalizacija klevete ne usvoji. Nakon dobijanja statusa kandidata za EU, logikom bi se moglo očekivati da se mjesto za slobodu izražavanja i slobode medija proširi, odnosno da se poboljša poštovanje prava i sloboda u ovom pogledu. Međutim, desilo se upravo suprotno, te su sloboda izražavanja i medijske slobode doživjele značajan pad, možda i najveći u protekloj deceniji”, ističe Lučka za Gerilu.
Adnan Ćerimagić je izričitog stava u vezi sa promjenom restriktivnih zakona. Naglašava da je sasvim jasno da BiH neće moći postati članica EU bez prilagođavanja zakona evropskim normama.
“Ali pitanje je za ove korake koji slijede, da li Evropska unija smatra da je dovoljno snažna da kaže „nećete otvoriti pregovore ako ne promijenite te zakone“. Mislim da je procjena i u Briselu i u zemljama članicama bila da su rekli to, ne bi se ništa desilo. Samo bi sebe zatvorili u taj neki krug gdje oni kažu „ne može“ i onda ne bi bilo ni pregovora, ni ništa i u suštini ključ čitavog tog EU puta bi bio u rukama vlasti u Republici Srpskoj. Oni su u stvari napravili neki „deal“ u smislu da su rekli „na državnom nivou dajte zakone i sve te korake koji su napravljeni, a ovo u Republici Srpskoj ostavljamo za neke druge dane“”, ističe Ćerimagić i upozorava da se ne može sa sigurnošću tvrditi da će BiH u dogledno vrijeme postati članica EU.
“U tom smislu, ostavljanje tog pitanja za kasnije izgleda i kao izgovor, ali je i na neki način odnos realnih snaga. Šta je to što EU nudi? Šta je to što političari u Republici Srpskoj prije svega žele? Oni imaju spreman narativ i da nismo otvorili pregovore i da smo otvorili pregovore. To je rezultat slabosti EU i slabosti EU integracija”, naglašava Ćerimagić.
Modeli za promjenu restriktivnih zakona
Ćerimagić smatra da postoje najmanje dva načina za promjenu restriktivnih zakona.
“Ono što se može desiti jeste da u sklopu novog plana za rast za Zapadni Balkan koji ima komponentu „2 plus 4 milijarde evra“, i onaj drugi dio koji je djelimična integracija u jedinstveno tržište EU i regionalno tržište, da u sklopu tih reformi koje BiH treba da uradi da bi dobila pristup tom novcu Evropska komisija kaže da je jedan od zahtjeva i rješavanje tih zakona koji su usvojeni na nivou Republike Srpske. Da li će se to desiti? U ovom trenutku je teško reći zato što ti pregovori još uvijek traju, ali bi to mogao biti jedan od momenta”, ističe Ćerimagić.
Drugi način je da BiH, kako ističe Savjet Evrope u svom zaključku, mora ispuniti sve relevantne korake iz onoga što je bitno za kandidatski status.
“Među tim koracima je garantovanje slobode izražavanja i slobode medija, posebno zašite novinara. Postavlja se pitanje kako će Evropska komisija reći da je taj korak ispunjen ukoliko imamo te retrogradne zakone u Republici Srpskoj? Zašto do sad EU nije bila za otvaranje pregovora? Mislim da nije zato što vladajućoj koaliciji u Republici Srpskoj to otvaranje pregovora nije toliko važno da odustane od ovih zakona koje je ili već usvojila ili koji su u proceduri. Procjena je bila „bolje da ne dajemo taj ključ blokade vladajućoj kolaciji u Republici Srpskoj već da se zadovoljimo barem time na državnom nivou“. Da li je to dobar pristup ili ne, o tome možemo raspravljati, ali mislim da je to bilo odlučujuće”, navodi Ćerimagić i dodaje da BiH ne može postati punopravna članica Evropske unije ako ne riješi sve te probleme.
“Punopravno članstvo u EU je sada na veoma dugom štapu, tako da znači da se u dogledno vrijeme neće adresirati taj problem”, ističe Ćerimagić na kraju.
Aleksandar Jokić smatra da se uslovljavanje dekriminalizacije klevete ili reforma krivičnog sistema, što podrazumijeva uvođenje privatne krivične tužbe, odnosno vraćanje privatne krivične tužbe, može postići nevezanim alatima i instrumentima, donacijama, fondovima, ili omogućavanjem daljeg napretka u pregovorima.
“Dakle, bilo koji način uslovljavanja tog postupanja može biti način ostvarivanja, odnosno implementacije tih konvencija. Ne mora biti direktno, neposredno, pod prijetnjom neke palice, nego jednostavno indirektnim mjerama, indirektnim potezima, koji su svi jasno usmjereni ili uslovljeni primjenom da li konvencija, da li zaključaka, nije važno. Uglavnom, Evropska unija je jako, jako organizovan sistem koji ne dopušta da tek tako promiču stvari sa nekim formalnim nedostacima ili formalnim manjkavostima određenih akata”, ističe Jokić.
Što se mogućnosti za neko kompromisno rješenje tiče, u smislu da kleveta ostane krivično djelo, ali da se ne postupa po službenoj dužnosti, nego da se isključivo svede u domen privatnih tužbi, Jokić kaže da postoji ta mogućnost, ali da bi to zahtijevalo novu reformu pravosuđa.
“Mi nemamo u našem pravosudnom sistemu od 2003. godine privatnu krivičnu tužbu. Tako da, apsolutno, postoji ta mogućnost, ali mislim da je mnogo dalje od ponovne dekriminalizacije klevete”, navodi Jokić.
I Dejan Lučka smatra da postoji takva mogućnost, ali da je za to potrebno da se mijenja zakonski okvir u Republici Srpskoj.
“Trenutno rješenje u kome se gonjenje za klevetu preduzima po prijedlogu nije dobro rješenje, kako za onog protiv koga se gonjenje preduzima, tako ni za oštećenog, ali ni za tužilaštvo. Ipak ni privatna tužba u ovom slučaju nije idealno rješenje. Najbolji način rješavanja ovih slučajeva je svakako u okviru građanskopravnih, a ne krivičnih mehanizama”, ističe Lučka na kraju.
Mladen Bubonjić / Gerila.info
