Da li je samo floskula kada kažemo da druge države imaju kriminalce a da kod nas kriminalci imaju državu? Nebrojeni su primjeri u kojima se utvrdilo da moćni pojedinci, grupe ili mreže prisvajaju sistem, ili dijelove sistema, u korist sopstvenih interesa. Javna preduzeća predstavljaju plodno tlo za sukob interesa i zloupotrebu vlasti i položaja kao i ličnih i službenih veza. Dok se nezakonite radnje guraju pod tepih, niko se ne usuđuje da postavlja nikakva pitanja.
U takvim situacijama, izvršna vlast, lokalna vlast, pravosuđe, poreska uprava i ostali institucionalni nivoi djelujući u sadejstvu nerijetko dovode do sistematskog i strukturnog zarobljavanja države, nanoseći tako znatnu društvenu i ekonomsku štetu. Dok se novac izvlači iz javnih preduzeća, državi ostaju samo dugovi.
U izvještaju Transparency International BiH Zarobljena država: Efekat zarobljene države u ekstraktivnoj industriji na osnovu analize slučaja „Birač“, fenomen „zarobljene države“ je označen kao skup procesa i njihovih ishoda čiji je krajnji cilj kontrola javnih sredstava i manipulisanje njima u korist partikularnog ciljanog individualnog interesa ili grupnih interesa.
Inače, termin „zarobljena država“ skovali su stručnjaci Svjetske banke 2000. godine na čelu sa Džoelom Halmanom tokom istraživačkog rada na transformacionim procesima u kontekstu post-socijalističkih društava Istočne Evrope i bivšeg Sovjetskog Saveza. Model „zarobljene države“ Džoela Helmana pokazuje da se u raznim interesnim grupama koje zarobljavaju državu može pronaći sistem koji onemogućava razvoj sprečavajući reforme. Helman je pokazao da što su vlade u tranzicijskim zemljama Evrope bile izloženije mogućnosti gubitka vlasti, to su reforme bile brže, a što su vlade bile dalje od gubitka vlasti to su reforme bile slabije, što u suštini predstavlja paradoks.
- tekst se nastavlja ispod oglasa-
U zarobljenoj ekonomiji, prema Helmanu, javni zvaničnici i političari pojedinačnim preduzećima privatno prodaju zapuštena javna dobra i na taj način izručuju čitav niz unosnih pogodnosti. Kako bi to postigli, oni izvrću i izopačuju procese demokratskog odlučivanja i politike, kao i cjelokupno institucionalno uređenje, što dovodi do dodatnog zarobljavanja politika i institucija.
Prema studiji U potrazi za odgovornom vladom: izgradnja države i ekonomski rast na Balkanu, u selektivno slaboj – „lukavoj državi“ politička elita nastoji da učini slabim funkcije države u segmentima koji nisu značajni za opstanak režima, dok je efikasno djelovanje izraženo kada su u pitanju interesi vlasti. Organizacioni kapaciteti takve države su slabi a državni aparat neefikasan. Prihodima se često upravlja na visoko koruptivan način koji omogućuje malom broju moćnih ljudi da kontrolišu administraciju i uvećavaju svoje dobiti, istovremeno čineći štetu svim građanima što dovodi do zarobljavanja države.
Zarobljene države se mogu definisati kao neka vrsta hibridnog režima, odnosno kao kompetitivni autoritarizam, kako su ga odredili Stiv Levitski i Lukan Vej. Glavna karakteristika ovog režima je da formalno postoje demokratske institucije ali veoma često dolazi do zloupotreba vlasti čime se urušava suština demokratije. Demokratske institucije se u takvim režimima posmatraju kao sredstva za dobijanje i vršenje političkog autoriteta.
Pored marginalizacije legislative, prema istim autorima, u takvim režimima su prisutni i pritisci na nosioce sudske vlasti koje vladajuća partija nastoji da podmićivanjima, kooptiranjem i različitim formama progona podredi svojim potrebama.
U studiji Betrayal of the Promise: How South Africa is Being Stolen ističe se da se zarobljavanje države može definisati kao sistematičan i organizovan proces koji sprovode ljudi s etabliranim vezama. Fokus nije na pljački manjeg obima, već na pristupanju resursima zemlje i njihovom preusmjeravanju iz planirane namjene u privatne ruke. Da bi se to uspješno obavilo, neophodna je politička zaštita na visokom nivou, uključujući i zaštitu od strane organa za sprovođenje zakona i pravosuđa, snažnu lojalnost te atmosferu straha, a svi vidovi kritike ili konkurenti moraju biti eliminisani. Cilj zarobljavanja države je promjena formalnih i neformalnih pravila igre, njihovo ozakonjivanje i izbor igrača kojima je dozvoljeno da u toj igri učestvuju.
Drugim riječima, prema studiji Preventing Policy Capture: Integrity in Public Decision Making, to je sistem korupcionih transakcija različitih vrsta koje uključuju jednu ili više javnih institucija, kojima se izostankom djelovanja tokom dužih vremenskih perioda obezbjeđuje privilegovani status aktera u datom sektoru ili oblasti djelovanja.
Zarobljavanje države, koje se odnosi na zarobljavanje svih institucija centralne vlasti velikih razmjera, može se posmatrati kao krovni pojam koji se može podijeliti u nekoliko različitih vrsta (ili obima) zarobljenosti, uključujući zarobljavanje države, zarobljavanje javnih politika, zarobljavanje poreske politike i regulatorno zarobljavanje.
Koncept „slabe države“, prema Tanji Berzel, karakteriše stanje država da: 1) ne mogu odrediti jasan smjer razvoja; 2) ne mogu efikasno implementirati politike i 3) imaju proporcionalno nizak nivo institucionalne adaptacije.
Nasuprot slabe države nalazi se jaka država. Da ne bude zablude, pod jakom državom se ne podrazumijeva država koja je silna, koja ima jak represivni aparat, koja svoje građane drži potčinjenim. Pozivajući se na Džoela Migdala koji ističe da je jaka država sposobna da prodre u društvo, reguliše društvene odnose, izvlači sredstva i usmjeri ih ili koristi na utvrđene načine, Zoran Stojiljković navodi da jake države svojim građanima treba da isporuče devet osnovnih „javnih“ dobara: 1) potpunu kontrolu nad vlastitom teritorijom; 2) zaštitu od političkog nasilja i kriminala; 3) garantovanje političkih i građanskih sloboda; 4) kreiranje opšteg ambijenta pogodnog za ekonomski prosperitet; 5) vladavinu prava; 6) nezavisno sudstvo; 7) visoko razvijenu komunikacionu i fizičku infrastrukturu; 8) isporuku punog obima i visokog kvaliteta javnih usluga i najviše standarde obrazovanja i zdravstvene zaštite i 9) djelotvorno civilno društvo.
Međutim, vratićemo se definisanju slabe države zato što su karakteristike slabe države prisutnije u našem društvu nego karakteristike jake države. Zoran Stojiljković ističe da slabe države nemaju potpunu kontrolu nad lokalnim centrima moći, birokratija im je oportuna, politički profilisana ili opterećena korupcijom, društvo dekomponovano duž različitih rascjepa, kao što su religiozni, etnički, kulturni i drugi, dok su institucije nedovoljno snažne da iznesu promjene i reforme.
Razlozi zašto država pati od stagnacije političkog razvoja i ekonomske divergencije, kako se navodi u studiji Policy-Making at the European Periphery: the Case of Croatia, svode na tri glavna aspekta: institucije, interesi, ideje. Slabe institucije su jedan dio spektra. Država stagnira ako izdvaja više za organe zakonodavne i izvršne vlasti u odnosu na kvalitetu institucija koju tim izdacima dobija. Drugi dio čine interesi koji su vezani uz institucije kako bi zadržali svoju privilegovanu poziciju, a posebno se radi o interesima koji se mogu dovesti u vezu sa državnim budžetom.
Derik Brinkerhof ističe da slabe države nisu u mogućnosti da izvršavaju tri osnovne funkcije: 1) obezbjeđuju bezbjednost; 2) zadovoljavaju osnovne potrebe svojih građana na efikasan način i 3) generišu legitimitet pri političkom djelovanju.
Radmila Nakarada navodi da pod slabom državom možemo smatrati onu koja ne posjeduje tri ključna elementa: 1) kapacitet da postigne unutrašnju koheziju društva; 2) da obezbijedi razvoj i sigurnost i 3) da obezbijedi međunarodni suverenitet.
Slabu državu, prema Fransisu Fukujami, odlikuje nemogućnost samostalnog kreiranja odluka, politika i njihovog izvršavanja, nepovjerenje građana u institucije, visok stepen korupcije i nezaposlenosti i siromaštvo.
Pozivajući se na indikatore Fonda za mir koji pokrivaju širok spektar faktora rizika od propadanja države, Zoran Stojiljković navodi atribute propadanja države: 1) demografski disbalans; 2) socijalno nezadovoljstvo; 3) nejednak razvoj; 4) ekonomska kriza; 5) delegitimiranje vlasti; 6) rasprostranjeno koruptivno i kriminalno ponašanje; 7) nemogućnost da se prikupe porezi; 8) nemogućnost da se privuče podrška građana; 9) ekološko propadanje; 10) odliv mozgova; 11) gubitak monopola nad legitimnom upotrebom sile; 12) erozija autoriteta za donošenje kolektivnih odluka i 13) nesposbnost da se obezbijede kvalitetne javne službe.
Bosna i Hercegovina je društvo opterećeno postautoritarnim i postkonfliktnim naslijeđem koje karakteriše, prema Stojiljkoviću, urušena privreda, siromaštvo, korupcija, nepovjerenje u institucije, nedostatak demokratske političke kulture, nizak stepen socio-političke kohezije i brojne podjele.
Kada je cjelokupna radna snaga jedne zemlje, prema studiji U potrazi za odgovornom vladom: izgradnja države i ekonomski rast na Balkanu, spremna da je napusti ukoliko joj se ukaže prilika, onda je riječ o državi koja je propala.
Volfgang Merkel ističe da su defektne ili polukonsolidovane demokratije, kakva je i BiH, zapravo nestabilne i političkim krizama sklone demokratije koje odlikuje: 1) partokratija; 2) slabe strukture reprezentacije; 3) nepotpuna decentralizacija vlasti; 4) ograničeni potencijali civilnog društva koji zavise od stranih izvora; 5) uticaj moćnika na medije; 6) spori i nekonsistentni sudski procesi koji su neotporni na pritiske i 7) slabi kapaciteti za suzbijanje raširene korupcije.
Kada svemu tome dodamo psihološke profile političara, o čemu je Gerila već pisala, kada smo, navodeći brojna istraživanja, naveli da se profili političara kreću od narcisoidnih ličnosti pa sve do psihopatoloških profila sličnih profilima kriminalaca i psihopata, dolazimo do zabrinjavajuće konstatcije da državu i građane u suštini teško ko može spasiti od gramzivosti moćnika – političara i kriminalaca koji razaraju društvo.
U svom koruptivnom i kriminalnom pohodu pojedini političari koriste površni šarm, pretjerani osećaj samopoštovanja, slatkorječivost, laganje, nedostatak kajanja i manipulaciju drugim ljudima. Političari često pokazuju iste karakteristike karaktera kao i kriminalci. Kriminalci, kao i pojedini političari, psihološki su sposobni da izvrše zločin bez ikakve zabrinutosti zbog društvenih, moralnih ili pravnih posljedica i uz apsolutno nikakvo kajanje. To im omogućava da rade ono što žele, kad god žele, što državu čini slabom a političare, odnosno mangupe u njihovim redovima, jakim.
