Bolje je reći istinu zemljama Zapadnog Balkana, umjesto onog što rade Nijemci i drugi koji im govore: “Naravno, postaćete članovi Evropske unije”, ali znaju da će proteći godine u pregovorima i da će frustracija da raste na obe strane, navodi njemački istraživač Vinfrid Fajt u intervjuu za Istraživačko-izdavački centar Demostat.
Predstavnici evropskih institucija se upinju da razuvjere balkanske predstavnike da se politika prema proširenju mijenja, iako je to sasvim izvjesno nakon iznevjerenog obećanja Sjevernoj Makedoniji da će pregovori za pristup biti otvoreni i nedvosmislene poruke francuskog predsjednika Emanuela Makrona da je licemjerno davati lažna obećanja dok se prethodno ne protresu temelji evropskog zdanja.
Evropski političari koji drže do rejtinga odavno izbjegavaju temu daljeg širenja unije, osim kada žele da naglase da su izričito protiv. Makronov pogled na Evropsku uniju je otrežnjujući. Francuski predsjednik govori ono što većina evropskih političara zna ali neće javno da kaže – politika proširenja nije moguća u trenutku kada unija prolazi kroz najveću krizu od svog nastanka. Bregzit, izmjenjene geopolitičke okolnosti, napuštanje multilateralizma i povratak realpolitike, polarizacija svijeta između SAD i Kine, ogolili su krhkost evropske konstrukcije, čije institucije su pokazale da nisu sposobne da odgovore ne ove izazove.
- tekst se nastavlja ispod oglasa-
Francuski predsjednik je ubrzo po dolasku na vlast iznio plan nove organizacije unije u kojoj će zemlje biti podijeljene u tri kruga sa različitim stepenom integrisanosti. Sa Makronovom vizijom se slaže i njemački istraživač Vinfrid Fajt, predavač na univerzitetu u Frajburgu i dobar poznavalac evropske političke scene. Predlog kako treba urediti Evropsku uniju razradio je u knjizi “Evropsko jezgro: strategija za Evropsku uniju sutrašnjice”, koja u februaru izlazi u Njemačkoj. Fajt razrađuje ideju krugova sa različitom nadležnošću koji će činiti novu evropsku konstrukciju. Motor Evropske unije više ne bi bio njemačko-francuski par, koji Fajt smatra istrošenim, već bi “jezgro jezgra” činile Njemačka, Francuska i Poljska. Za Demostat objašnjava svoju viziju Evropske unije.
- Teorija krugova nije nova. Njemačka i Francuska su još 1994. godine predložile uniju u dvije brzine, na šta su Francuzi odgovorili planom o podjeli Evrope na tri dijela koji je predstavio tadašnji premijer Eduar Baladir, a razradio ga Alan Žipe, ministar spoljnih poslova. Kako se vaša ideja Evrope krugova nastavlja na ove pokušaje da se drugačije uredi Evropska unija?
Prvi predlog je bio njemački, iznio ga je Volfgang Šojble koji je bio na čelu Hrišćansko-demokratske unije, njemačke konzervativne partije. Kasnije je postao ministar finansija i primjenjivao politiku štednje, suprotno idejama za koje se ranije zalagao. To je bilo 1994. godine kada je objavljen dokument u kome se prvi put pojavila ideja evropskog jezgra i različitih krugova oko jezgra. Joška Fišer, tadašnji njemački ministar spoljnih poslova, održao je čuveni govor 2000. godine na Humboltovom univerzitetu u kome je iznio slične ideje, koje je kasnije promijenio. U Francuskoj dugo nije bilo rasprave o ovoj ideji. Francuzi su bili uzdržani zato što su smatrali da je Nijemci nameću. Kada je, međutim, 2004. godine došlo do proširenja Evropske unije na deset novih članica, shvatili su da će im u tako proširenoj uniji biti teško da igraju važnu ulogu i preuzeli su koncept krugova i evropskog jezgra.
Jedan od prvih je bio Žak Delor (predsjednik Evropske komisije u dva mandata). Pomenuli ste Baladira, on je iznio dokument od 70 stranica, u kome je detaljno opisao različite krugove. Bio je protiv evropskog jezgra, jer je smatrao da će to da izuzme ostale, što bi dovelo do frustracije i problema. To je i danas jedan od glavnih argumenata protiv ove ideje, govori se o Evropi druge klase, o članicama drugog reda.
Moja ideja nije da se neko izuzme, već da se ide naprijed. Oni koji ne žele ili ne mogu da prate, poput Britanaca, ne bi trebalo da se žale. Britanci su uvijek blokirali svaku dalju integraciju i meni je drago da napuštaju Evropsku uniju zato što je to prilika da evropsko jezgro zaživi.
- Njemački plan iz 1994. godine je podrazumijevao „tvrdo jezgro”, u kome bi bile zemlje osnivači, bez Italije, sa Francuskom i Njemačkom u srcu jezgra. Ko bi, prema vašoj zamisli, trebalo da bude u «jezgru»?
Evropska unija sa 27 članica nikada neće ostvariti političko jedinstvo, neće moći da nastupa na globalnoj sceni, da se nosi sa SAD, Kinom, Rusijom, zemljama koje se okreću starim politikama odmjeravanja moći, geopolitičkom razmišljanju i napuštanju multilateralnog pristupa. Ako Evropska unija želi da bude ozbiljan partner i akter u globalnom sistemu, mora da pronađe strukturu koja će joj omogućiti da vodi zajedničku spoljnu i bezbjednosnu politiku na prvom mjestu, a to znači evropsku vojsku. Ako nemate odbranu, ako nemate mogućnost odvraćanja, onda ne možete da igrate tu ulogu, Rusi vas, na primjer, neće uzeti ozbiljno. Ako želite da utičete na krize u Ukrajini ili na Bliskom istoku, onda morate da imate ozbiljnu silu odvraćanja.
Makron o tome govori kao o evropskoj strateškoj autonomiji, za to se zalaže. To je stara francuska ideja, ideja Šarla de Gola. Francuzi nikada nisu vjerovali Amerikancima, a sada imaju još više razloga da im ne vjeruju, sa Donaldom Trampom. Počelo je sa njegovim prethodnikom, Barakom Obamom, i pomjeranjem strateškog težišta u Aziju. Amerikanci su izgubili interes za Evropu. Mi ne možemo da se oslonimo na NATO, jer 80 odsto ove organizacije čine Amerikanci.
- Kako njemački političari gledaju na teoriju krugova i evropskog jezgra? Francuzi su bili jasni, Makron je iznio svoj stav neuvijeno, ali Nijemci su ostali nedorečeni.
Da, to je tužna priča. Njemačka je prošle godine postala sila koja stagnira. Njemačka ne reaguje na Makronove prijedloge, ne radi ništa, što je veoma loše jer gubimo vrijeme. Najgori primjer je bio kada je Makron prije dvije godine izašao sa idejom o PESCO, «trajnoj struktuiranoj saradnji» koja se odnosi na pitanje zajedničke evropske odbrane i bezbjednosti. Lisabonski sporazum omogućava da zemlje koje hoće da idu dalje u ovoj saradnji mogu da je ostvare. Makron je predložio one koje hoće u tome da učestvuju, što nije veliki broj članica, a šta je uradila Angela Merkel? Izašla je i rekla da je potreban inkluzivan PESCO, 25 od 27 država članica. To nije moguće, ima zemalja koje ne zanima dalja integracija. Tako je ideja propala.
- Kancelarka Merkel je odgovarala mlako i neblagovremeno na Makronove inicijative, pokazala je uzdržanost. Da li je to zato što francuski predsjednik vidi sebe u ulozi lidera Evropske unije koju je ona imala do nedavno?
Da, mislim da jeste. Njemačka je bila hegemon (u Evropskoj uniji). U vrijeme finansijske krize i krize evra ponašala se loše po Evropu jer je zbog svoje ekonomske nadmoći nametala svoju politiku drugima, naročito zemljama južne Evrope, što je dovelo do velike nezaposlenosti i ekonomske krize u ovim zemljama. Ta politika je bila i protiv Francuske. Francuzi su željeli više ulaganja, a ne politiku štednje. Ali to je bila njemačka pozicija i Merkelova je sa tim bila zadovoljna. Kada bi išla u pravcu Makronovih planova to bi značilo da se odrekne dijela svoje moći. Njemačka je decenijama bila na čelu evropskih integracija, ali se to promijenilo sa finansijskom krizom 2008. godine. Šojble, koji je bio jedan od prvih koji su zastupali ideju evropskog jezgra, kasnije je kao ministar finansija odigrao negativnu ulogu u nametanju njemačke politike drugim zemljama.
- Da li je prisutan strah u Njemačkoj da će Francuska da preuzme njemačku ulogu u EU?
Naravno da postoji strah u njemačkom vođstvu, u njemačkoj političkoj zajednici. Ne vidim nijednog drugog evropskog lidera koji preuzima inicijative, niko nije ostao osim Makrona. Ako bude ponovo izabran narednih deset godina će biti glavna figura na evropskoj političkoj sceni, ne vidim nikog drugog. Već je dokazao da je sposoban, da ima ideje, iako ima i unutrašnje probleme.
Postoji razlog zbog čega su Nijemci uzdržani prema Makronovoj ideji. To je zato što je uloga Francuske u EU uvek bila ambivalentna, počevši od de Gola, preko Miterana i ostalih. Za njih je Evropa uvijek bila neka vrsta velike Francuske. To je jedno vrijeme funkcionisalo zato što su Nijemci pratili, što je razumljivo jer su nakon Drugog svjetskog rata željeli da se integrišu, da budu prihvaćeni u međunarodnu zajednicu. Francuska je igrala ovu ulogu evropskog lidera ali uvijek korak naprijed, korak nazad. Nikada se nisu odrekli svog suvereniteta ali su tražili od drugih da to urade, pod francuskim vođstvom. Zato se mnogi u Njemačkoj pitaju da li je Makron ozbiljan i da li je Francuska spremna da se odrekne dijela svog suvereniteta.
- Makronov prijedlog je da se prvi, najširi krug odnosi na trgovinska partnerstva i slobodnu trgovinu, drugi da odlikuje veći stepen integracije, jedinstveno tržište i sloboda kretanja, a u trećem, koji naziva «srž reaktora», našle bi se ključne članice evro zone, poput Francuske, Njemačke, Belgije, Holandije, Italije, Španije, Luksemburga i Portugalije. Vi predlažete još uže jezgro?
Ideja je slična. Kao i mnogi drugi, ne samo Makron, smatram da evro zona ne može da bude jezgro jer je u njoj 19 zemalja. Jezgro treba da bude uže i u knjizi dajem prijedlog ko treba tu da se nađe. To moraju da budu zemlje koje imaju istorijske sličnosti, a to nalazimo u dva dijela Evrope, prvi je u “staroj Evropi”, među zemljama osnivačima EU, među kojima su Francuska, Njemačka, Italija i zemlje Beneluksa. Kada pogledate istoriju, imaju sličnu ekonomsku i društvenu strukturu, kao i kulturno naslijeđe. Sa druge strane je centralna Evropa, stara austrijska Habzburška imperija, Poljska, Austrija, Republika Češka, Slovenija, Hrvatska i tako dalje. Istorija zaista igra ulogu, pogledajte Sloveniju i Hrvatsku, koje su bile dio Habzburške monarhije, dok su ostali na Balkanu bili dio Osmanske imperije, zbog čega imaju drugačiju ekonomsku, društvenu strukturu i istoriju.
Ova dva dijela imaju najviše sličnosti, žele da budu dio ove zajednice, spremni su da se odreknu suvereniteta kako bi oformili pravu vladu i parlament. Evropski parlament je do sada bio pravi vic, bez obzira na pomake posljednjih godina, ali je daleko od toga da liči na njemački Bundestag ili francusku Narodnu skupštinu.
U evropskom jezgru treba da se izbjegnu greške koje prave evropski komesari koji se miješaju u život građana. Komisija odlučuje koje banane će da jedu, koje maslinovo ulje će da koriste. Evropsko jezgro bi se bavilo samo ključnim pitanjima, i to Makron predlaže, kao što su fiskalna i monetarna unija i zajednička odbrana. Ostala pitanja bi trebalo da budu u nadležnosti zemalja članica, uključujući i pitanje subvencija. Tako bismo izbjegli ova antievropska osećanja, jer je snažno uvjerenje da se birokratsko čudovište u Briselu bavi pitanjima koja ne bi trebalo da ga se tiču.
- Tu je i «jezgro jezgra» koje čine Njemačka, Francuska i Poljska. Poljsku ste uvrstili radi ravnoteže između “stare” i “nove Evrope”?
Ako je drugi krug slobodna trgovinska zona a prvi krug politička, odbrambena, fiskalna i monetarna unija, «jezgro jezgra» bi određivalo zajedničku viziju. Ne vidim ovo «jezgro jezgra» bez Poljske; u njemu mora da bude istočnoevropska zemlja. Poljska je uvijek bila dio Evrope, ima odgovarajuću strukturu, a u posljednjih dvadeset godina je bila uspješna – jedina je zemlja u Evropi koja nije ušla u recesiju, ima najveći ekonomski razvoj, najnižu stopu nezaposlenosti. Imamo, naravno, novu vladu u Poljskoj, ali da parafraziram Staljina o Hitleru, Kačinski dolaze i odlaze ali Poljaci će uvijek biti tu. Istraživanja pokazuju da su Poljaci veoma proevropski nastrojeni. Glasali su za ovu vladu iz unutrašnjih razloga, jer ekonomski rade dobar posao. Sa druge strane, svima je dosadio njemačko-francuski par koji dugo dominira evropskom politikom. Situacija se neće promijeniti u tom smislu i to će natjerati Evropljane da idu u ovom smjeru, a Makron je jedan od njih. Nadam se da ćemo u Njemačkoj dobiti novu vladu, kao i u Poljskoj i u tom slučaju bi ova ideja mogla da se ostvari.
- Gdje bi bilo mjesto Balkana?
Balkan bi bio u drugom krugu, već mu se približava, on se odnosi na zajedničko tržište, na slobodnu trgovinsku zonu. To je moguće ukoliko odustanemo od besmislenih zahtjeva da kandidati za članstvo moraju da prihvate hiljade stranica koje se odnose na evropska prava i regulative, podijeljene u poglavlja, ako žele da postanu članovi Evropske unije. Kada bismo imali drugi krug, koji ne podrazumijeva potpunu integraciju, onda bi u njega lako ušle zemlje Zapadnog Balkana. U drugom krugu mogu da se pripremaju za potpunu integraciju, ako to žele i ako dostignu taj nivo. Ima onih koji ne žele da budu dio jezgra, kao što su skandinavske zemlje koje nikada nisu tražile više integracije. Pored Srbije, Grčka bi takođe trebalo da se tu nađe, kao i Bugarska i Rumunija. Opšte je uvjerenje da je bilo prerano da ove dvije zemlje prime u Evropsku uniju 2007. godine. Nisu ambiciozni, žele da budu dio zone slobodnog tržišta, ali ne treba da im se nameće da ispune sve uslove, to je veoma težak zadatak za svaku zemlju.
- To liči na neku vrstu kazne jer nisu bili dobri đaci.
Ne mislim da je u pitanju kažnjavanje, trebalo bi da posmatramo to u pozitivnom smislu. To bi bila opcija za zemlje koje ne žele da budu potpuno integrisane, kao Britanci. Oni bi mogli da ostanu u takvoj uniji, a isto važi i za druge zemlje koje ne žele da idu do kraja u integracijama, a ima mnogo zemalja koje ne žele da odustanu od svog suvereniteta. Ne mogu da zamislim nijednu zemlju na Zapadnom Balkanu koja to učinila.
- Makronov stav da o proširenju ne može biti riječi dok se ne uredi Evropska unija je doživljen kao veliko razočaranje u Sjevernoj Makedoniji i Albaniji. Nijemci se, sa druge strane, zalažu za proširenje. Stiče se utisak da nisu na istom kolosijeku kada je u pitanju politika prema Zapadnom Balkanu.
Razlika nije velika, samo što Makron govori istinu, a drugi se kriju iza njega. Pitanje je da li će uspjeti da zadrži tu poziciju, zbog pritisaka kojima je izložen. Svima je jasno da Evropska unija u sadašnjem stanju ne može da prima nove članice, to Makron kaže. To je staro pitanje produbljivanja i širenja. Evropska unija je uvijek išla naprijed širenjem, a ne produbljivanjem i to je bila velika greška. Veliki poraz je bio kada su Francuzi 2005. godine odbili sporazum o evropskom ustavu. Zbog Francuza je propuštena šansa da se napravi prava struktura Evropske unije na osnovu koje bismo dalje mogli da radimo na proširenju. Od tada nije bilo pomaka, nešto malo u Lisabonskom sporazumu ali ne suštinski. Slažem se sa Makronom, bolje je reći istinu zemljama Zapadnog Balkana, umjesto onog što rade Nijemci i drugi koji kažu: «Naravno, postaćete članovi Evropske unije», ali znaju da će proteći godine i godine u pregovorima i da će frustracija da poraste na obe strane. Imamo primjer Turske, trideset godina su im govorili: «Da, da, postaćete članica Evropske unije», a svi su znali da to ne žele. Mnogo je licemjerja. Makronov stav je ozbiljniji i iskreniji od njemačke pozicije. Niko u njemačkoj političkoj klasi ne vjeruje ozbiljno da će do novog proširenja doći u narednih deset godina. Naravno da bismo željeli da budete dio Evropske unije, Balkan je dio Evrope, ali dok ne sprovedemo suštinsku reformu unije, a to podrazumijeva da se ustanovi evropsko jezgro i krugovi oko njega, to nije realistično. Možemo da nađemo druge načine udruživanja, sporazume o partnerstvu prije nego što pokrenemo proces pridruživanja, ali raditi na njemu sada vodi u frustraciju.
- Francuska je protekle godine pokazala više interesovanja za Srbiju, koja je donedavno bila mrtva tačka njene diplomatije. Makron je bio u Beogradu, potpisani su sporazumi o ekonomskoj i kulturnoj saradnji, izrazio je želju da posreduje u pregovorima Beograda i Prištine. Da li je to način da se stavi u ulogu evropskog vođe koji rješava krize od Ukrajine do Balkana?
Da, izgleda da je tako, zbog čega mu neki ne vjeruju jer smatraju da želi da uradi previše stvari u isto vrijeme i da to nije ozbiljno. Ali on sigurno smatra da nema previše vremena, pola njegovog predsjedničkog mandata je već gotovo. Ako želi da postigne nešto mora da pogura, to radi i ima pravo, jer ne smijemo da dozvolimo da izgubimo još vremena.
- Njemačka je veoma prisutna na Zapadnom Balkanu, u političkom i ekonomskom smislu. Kancelarka Merkel je davala podršku Vučiću, primala ga uoči izbora u Srbiji. Šta se sada dešava?
Ne dešava se mnogo toga. Atmosferu u Njemačkoj obiljeležava kraj vladavine Angele Merkel. Ona nije aktivna ni kada je riječ o mnogo važnijim pitanjima, a kamoli kada je riječ o Zapadnom Balkanu. Svi čekaju da ode. To će se desiti sljedeće godine, možda i ranije ako se koalicija na vlasti raspadne. Radi se o tome da je dugo na vlasti i da je izgubila interes. Zvanična pozicija je, naravno, da je trebalo da otvorimo pregovore sa Albanijom i Sjevernom Makedonijom, još uvijek smo na stanovištu da treba da postanu članice Evropske unije, ali na tome niko ne radi aktivno. Niko ne zna ko će biti novi kancelar i kakav će biti njegov stav. Svi su zauzeti unutrašnjim pitanjima. Bilo je nekih reakcija vezanih za Bliski istok, za Ameriku, Trampa, Bregzit… Balkan nije potpuno van agende, postoje i dalje oni koji se bave ovim pitanjem u njemačkom ministarstvu spoljnih poslova, ali ne vidim da imaju aktivnu ulogu.
- Evropska unija upućuje balkanske zemlje na saradnju, što se vidi iz inicijativa koje dolaze iz regiona. Posljednja je ideja o “malom Šengenu”, koja se odnosi na jedinstveno tržište između Srbije, Albanije i Sjeverne Makedonije.
Povezivanje je stari slogan za pomoć koju Evropska unija daje Zapadnom Balkanu. To me navodi na ideju koncentričnih krugova, uz koju ide i ideja regionalnih ili podregionalnih jedinica, kao u slučaju skandinavskih zemalja ili zemalja pirinejskog poluostrva. Balkan bi, zajedno sa sadašnjim članicama Evropske unije, Bugarskom, Rumunijom i Grčkom, mogao da bude dio podregionalne jedinice, u okviru drugog kruga. Integracija regiona je veoma važna jer ne bi trebalo da se oslonite na to da izvoz ide u Kinu ili na druge kontinente.
- Dosadašnji model integracije Evropske unije je bio zasnovan na pomoći manje razvijenim zemljama da urede državu i dostignu ekonomski razvoj ostalih članica. Ako se promijeni ovaj model šta one mogu da očekuju?
Ideja je da vrata ostanu otvorena, niko ne treba da se osjeća izopštenim. Često koristim sliku lokomotive koja ide naprijed i vuče druge za sobom. Zemlje koje budu dokazale da ispunjavaju uslove dobiće pomoć od zemalja koje pripadaju evropskom jezgru. To neće biti zatvorena cjelina, neće biti jedni unutra, drugi napolje.
- Šta je sa Rusijom i Turskom? Makron ih vidi kao partnere, moguće i kao dio najšireg kruga Evropske unije.
Makron podstiče bolje veze sa Rusijom, ali ne vjerujem da bi Rusija pristala da bude u istom brodu sa manjim zemljama. Čak i ako ne volite Putina ili njegov režim, Rusija je velika sila, za Evropu je veoma važan strateški partner. Ne bi trebalo da je sabijamo u ćošak gdje bi mogla da postane agresivna. Isto je sa Turskom. Tamo, nažalost, režim nije onakav kakav bismo željeli, ali moramo da budemo realistični. Turska je takođe veliki igrač i ima nezavisnu ulogu. Rusija i Turska bi bila dva strateška partnera jezgra Evropske unije, pored SAD.
- Sa Trampom je postalo jasno da su interesi SAD sve češće suprotni interesima Evropske unije; tako i njihove inicijative na Zapadnom Balkanu često nisu u istom duhu sa evropskim.
Da, to je tako. SAD guraju u sukob sa Rusijom, a to nije u interesu Evropske unije. Postoje informacije o njihovoj umješanosti u Ukrajini. Drugi primjer je sporazum sa Iranom iz koga su izašli, što takođe nije u evropskom interesu. Evropljani su htjeli da zadrže sporazum i nađu način da saradjuju sa Iranom, tako da ne postanu agresivni, kao što je sada slučaj, što je reakcija na američke poteze. Predstavnici SAD ne rade u istom smjeru kao i evropski. To je postalo jasno još od rata u Iraku koji je poveo Džordž Buš, a Njemačka i Francuska su mu se suprotstavile, zajedno sa Rusijom. Razilaženja je bilo i sa Obamom koji nije bio agresivan ali je slijedio antirusku liniju, izgubio interes za Evropu i okrenuo se Aziji. Zato je važno da se ostvari Makronova ideja o strateškoj evropskoj autonomiji, u protivnom ćemo biti izgubljeni.
